αστική οικολογία

Κλάδος της οικολογίας που εξετάζει τις οικολογικές σχέσεις οι οποίες αναπτύσσονται στο εσωτερικό των μεγάλων πόλεων, όπως επίσης και τις αντίστοιχες σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα στις πόλεις και τον χώρο που τις περιβάλλει. Η χωριστή οικολογική μελέτη του αστικού περιβάλλοντος είναι αναγκαία, γιατί οι πόλεις είναι το μεγαλύτερο έργο του ανθρώπου στην επιφάνεια της Γης και ένα τελείως νέο φαινόμενο στην ιστορία της. Άρχισαν να δημιουργούνται πριν από περίπου 10.000 χρόνια με την αγροτική επανάσταση, αλλά μέχρι πριν από περίπου 200 χρόνια, δηλαδή μέχρι την εξάπλωση της Βιομηχανικής επανά στασης, καμία πόλη δεν είχε αποκτήσει πραγματικά μεγάλο πληθυσμό. Ακόμα και στη μέγιστη ακμή τους η Ρώμη και η βυζαντινή Κωνσταντινούπολη είχαν γύρω στο 1.000.000 κατοίκους, ενώ σήμερα πόλεις με δεκαπλάσιο πληθυσμό αποτελούν συνηθισμένο φαινόμενο σε όλες τις ηπείρους. Το πιο ιδιόρρυθμο όμως χαρακτηριστικό των πόλεων είναι ότι δεν μένουν σταθερές στον χρόνο, αλλά μεταβάλλονται συνεχώς δημιουργώντας νέες συνθήκες διαβίωσης στις οποίες πρέπει να προσαρμοστεί ο άνθρωπος και γενικότερα η ζωή. Η διαδικασία αυτή είναι ιδιαίτερα αισθητή κατά τα τελευταία πενήντα χρόνια, καθώς ο συνεχής περιορισμός των αγροτικού κλήρου και η βελτίωση των μέσων καλλιέργειας που μειώνει τις ανάγκες σε εργατικά χέρια οδηγούν σε μια όλο και πιο έντονη αστικοποίηση του πληθυσμού όλων των χωρών του κόσμου. Η τάση αυτή αναμένεται να ενταθεί με την παγκοσμιοποίηση της οικονομίας και φαίνεται ότι δημιουργεί ένα νέο είδος αστικού πολιτισμού, τα όρια αλλά και οι συνέπειες του οποίου είναι αδύνατον να προβλεφθούν. Πιο αναλυτικά, οι πόλεις δημιουργούν μια σειρά από νέες συνθήκες και προβλήματα, που περιγράφονται παρακάτω. Εκτοπίζουν συνεχώς τη φυσική βλάστηση και πανίδα. Σε ορισμένες μεγαλουπόλεις του Νέου Κόσμου που σχεδιάστηκαν με ακρίβεια πριν οικοδομηθούν (Νέα Υόρκη – Σέντραλ Παρκ) έχει διασωθεί ένα αξιόλογο τμήμα του φυσικού περιβάλλοντος που υπήρχε πριν από την ίδρυσή τους. Στις περισσότερες όμως πόλεις της Ευρώπης, δεν υπήρξε παρόμοια πρόβλεψη ή υπήρξε σε πολύ περιορισμένη κλίμακα, γιατί η ανάπτυξή τους έγινε σταδιακά, στη διάρκεια εκατοντάδων ετών, πριν προλάβουν οι κάτοικοί τους να συνειδητοποιήσουν τα προβλήματα που δημιουργούσε η παρουσία τους. Τα προβλήματα αυτά είναι πολύ πιο έντονα στις μεγαλουπόλεις του Τρίτου Κόσμου που συνεχίζουν να αναπτύσσονται με έναν τελείως άναρχο τρόπο. Υπό από αυτές τις συνθήκες κάθε προσπάθεια οικιστικού και οικολογικού ελέγχου της ανάπτυξής τους αποτελεί ουτοπία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί αυτό που συμβαίνει στην Κεντρική και Νότια Αμερική με τις φαβέλας(παραγκουπόλεις), στη νότια και νοτιοανατολική Ασία και στην Αφρική. Δημιουργούν νέα, τελείως ασυνήθιστα οικοσυστήματα. Σε μια μεγάλη πόλη τα παραδοσιακά είδη της χλωρίδας και της πανίδας υποχωρούν συνεχώς, στη θέση τους όμως αναπτύσσονται άλλα, τα οποία έχουν ανακαλύψει ότι παρά τους κινδύνους που κρύβει η ζωή κοντά στους ανθρώπους, παρουσιάζει και πολλά πλεονεκτήματα, κυρίως από την άποψη της εύρεσης τροφής. Τα σπουργίτια, τα περιστέρια, οι κατσαρίδες και τα ποντίκια αποτελούν καλά παραδείγματα προσαρμογής αυτού του είδους. Τα αστικά οικοσυστήματα αναπτύσσονται πάνω σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο υπόστρωμα, γι’ αυτό και έχουν δύο κύρια χαρακτηριστικά: πρώτον, είναι πιο πολύπλοκα από τα φυσικά και, δεύτερον, μεταβάλλονται ταχύτατα στον χώρο και τον χρόνο. Αλλάζουν πολύ μέσα σε λίγες δεκαετίες και διαφοροποιούνται έντονα από τη μία περιοχή της πόλης στην άλλη, ανάλογα με τον ρυθμό της ανάπτυξής της. Για παράδειγμα, όσο η κίνηση στις πόλεις γινόταν με τη βοήθεια αλόγων, η αστική χλωρίδα περιλάμβανε πολλά φυτά της υπαίθρου τα οποία έμπαιναν στο αστικό περιβάλλον με τις ζωοτροφές. Όταν τα άλογα αντικαταστάθηκαν από τα αυτοκίνητα και οι χωματόδρομοι από τους ασφαλτοστρωμένους δρόμους, τα είδη αυτά εξαφανίστηκαν από τις πόλεις. Πολύ συχνά, προβλήματα δημιουργούν και οι λανθασμένες αισθητικές επιλογές των δημοτικών αρχών, οι οποίες προσπαθούν να εξωραΐσουν το άχαρο περιβάλλον της πόλης, χρησιμοποιώντας φυτά που δεν έχουν σχέση με τις κλιματικές συνθήκες του συγκεκριμένου χώρου (για παράδειγμα, διακόσμηση των ελληνικών πόλεων με φοίνικες). Οι επιλογές αυτές δημιουργούν συστήματα που δεν μπορούν να επιβιώσουν μόνα τους και πρέπει να διατηρηθούν μόνο με τη συνεχή φροντίδα των ανθρώπων. Αλλάζουν τις κλιματικές συνθήκες. Αυτό συμβαίνει γιατί οι πόλεις αναπτύσσονται όχι μόνο σε έκταση αλλά και σε ύψος, ώστε να μπορούν να προσφέρουν στέγη στα εκατομμύρια των κατοίκων τους. Τα πολύ ψηλά κτίρια όμως επηρεάζουν με τον όγκο και τα συστήματα θέρμανσης που διαθέτουν τη ροή των ανέμων και την κατανομή της θερμοκρασίας. Υπολογίστηκε ότι τα κτίρια μιας μεγάλης πόλης και τα αυτοκίνητα που κυκλοφορούν σε αυτήν είναι δυνατόν να προκαλέσουν στο εσωτερικό της μια αύξηση της θερμοκρασίας γύρω στους 5ο C σε σχέση με το περιβάλλον της. Επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό την οργάνωση του χώρου που βρίσκεται γύρω τους. Αυτό συμβαίνει επειδή συγκεντρώνουν μεγάλο αριθμό ανθρώπων και μονάδων μεταποίησης, καθώς οι άνθρωποι αναζητούν απασχόληση και τα εργοστάσια προσωπικό και πελάτες. Η υπερβολικά μεγάλη συγκέντρωση ανθρώπων και βιομηχανίας, όμως, σε μικρό χώρο, δημιουργεί ένα περίεργο είδος αστικού μεταβολισμού, το οποίο περιλαμβάνει την εισαγωγή τροφών και πρώτων υλών, και την εξαγωγή βιομηχανικών προϊόντων και αποβλήτων. Ενδεικτικά, για να επιβιώσει μια πόλη περίπου 4.000.000 κατ., όπως η Αθήνα, πρέπει να εισάγει καθημερινά εκατοντάδες λίτρα καθαρό νερό για κάθε κάτοικό της, και αντίστοιχη ποσότητα τροφίμων, και να εξάγει σκουπίδια, βιομηχανικά προϊόντα και ποσότητα υγρών αποβλήτων που ξεπερνά τα 10 κ.μ. ανά δευτερόλεπτο. Στην πραγματικότητα μάλιστα οι αριθμοί αυτοί θα πρέπει να είναι μεγαλύτεροι, γιατί μια μεγαλούπολη συγκεντρώνει καθημερινά και έναν μεγάλο αριθμό παροδικών κατοίκων οι οποίοι αναζητούν σε αυτή υπηρεσίες που δεν εξασφαλίζουν στον τόπο τους. Αυτό σημαίνει ότι η ύπαρξή της εξαρτάται από την ανάπτυξη κατάλληλων δικτύων, τα οποία εξασφαλίζουν αυτές τις λειτουργίες (δρόμοι, σιδηρόδρομοι, γέφυρες, υπόνομοι, δίκτυα υδροδότησης, αποχέτευσης, μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας κλπ.) και τα οποία αλλοιώνουν ακόμα περισσότερο τη μορφή του φυσικού χώρου. Η επίδραση των μεγαλουπόλεων όμως δεν σταματά σε αυτό το σημείο, αλλά επεκτείνεται και στην οικονομική και λειτουργική υποδούλωση των μικρότερων οικισμών και των αγροτικών περιοχών που βρίσκονται κοντά τους. Οι χώροι αυτοί υφίστανται μια μορφή στενής οικονομικής εξάρτησης, καθώς αναγκάζονται να μετατραπούν σε ειδικευμένους χώρους παραγωγής τροφίμων ή αναψυχής, ενώ οι ίδιες οι πόλεις κρατούν το πλεονέκτημα της παροχής των απολύτως αναγκαίων υπηρεσιών (περίθαλψη, εκπαίδευση κλπ.). Προκαλούν έντονη ρύπανση του αέρα, του εδάφους και των υδάτων. Η ζωή μιας πόλης συνδέεται στενά με την κατανάλωση καυσίμων (αυτοκίνητα, συστήματα θέρμανσης, εργοστάσια), εξαιτίας της οποίας απελευθερώνονται πολλά είδη ρυπαντών στην ατμόσφαιρα. Ταυτόχρονα, οι αποχετεύσεις οδηγούν στις κοντινές υδάτινες μάζες χιλιάδες τόνους επικίνδυνων αποβλήτων και τα σκουπίδια που θάβονται ρυπαίνουν τους υδροφόρους ορίζοντες. Δημιουργούν τελείως νέες συνθήκες σε ατομικό και κοινωνικό ψυχολογικό επίπεδο. Η ευεργετική ανωνυμία του αστικού πλήθους αποτελεί έναν από τους κύριους πόλους έλξης των ανθρώπων στις πόλεις, γιατί τους επιτρέπει να παίζουν ρόλους που επιλέγουν οι ίδιοι και όχι το κοινωνικό περιβάλλον τους, όπως συμβαίνει στους μικρότερους οικισμούς. Ταυτόχρονα όμως, καθώς το αστικό πλήθος περιλαμβάνει άτομα πολύ διαφορετικής κοινωνικής προέλευσης και νοοτροπίας, η ανωνυμία αποτελεί και πηγή άπειρων συναισθηματικών προβλημάτων που οδηγούν σε αστάθεια, μοναξιά, απομόνωση και επιθετικότητα. Αλλάζουν την οικογενειακή δομή. Η στενότητα του χώρου και το υψηλό κόστος ζωής που χαρακτηρίζουν τον αστικό τρόπο ζωής άλλαξαν τελείως και τη δομή της οικογένειας. Η παραδοσιακή εκτεταμένη οικογένεια της αγροτικής κοινωνίας με τους πολλούς απογόνους και τους γείτονες ή μακρινούς συγγενείς έχει οριστικά χαθεί και τη θέση της πήρε η μικρή πυρηνική αστική οικογένεια, η οποία περιλαμβάνει δύο ή το πολύ τρεις γενιές. Η μορφή αυτή μειώνει το κόστος ζωής και έχει το πλεονέκτημα ότι διευκολύνει την εύρεση στέγης σε ένα πυκνοκατοικημένο περιβάλλον. Οξύνουν τα κοινωνικά προβλήματα. Η ανεξέλεγκτη συγκέντρωση ανθρώπων στις πόλεις δυσκολεύει τον έλεγχο των αντικοινωνικών συμπεριφορών, με συνέπεια την αύξηση της εγκληματικότητας. Αποτελούν έναν πολύ επικίνδυνο χώρο σε περίπτωση φυσικών ή τεχνικών καταστροφών(σεισμοί, πυρκαγιές, διαρροή τοξικών υλικών). Αυτό συμβαίνει εξαιτίας της υπερσυγκέντρωσης των κατοίκων. Ειδικά οι πόλεις του λεγόμενου Τρίτου Κόσμου αποτελούν ιδανικό περιβάλλον και για την ανάπτυξη επιδημιών, γιατί υστερούν τραγικά ως προς την αποτελεσματικότητα των υπηρεσιών που διαθέτουν (αποχέτευση, ιατρική περίθαλψη). Ο εκτοπισμός της φυσικής βλάστησης στις μεγαλουπόλεις αποτελεί αντικείμενο μελέτης της αστικής οικολογίας. Μία μεγαλούπολη, επιδρά σημαντικά στην οργάνωση του χώρου που βρίσκεται γύρω της, γιατί συγκεντρώνει μεγάλο αριθμό ανθρώπων και μονάδων μεταποίησης.